Ngôn ngữ học tri nhận là gì? Nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa ngôn ngữ học tri nhận

Ngôn ngữ học tri nhận (Cognitive Linguistics) là một lĩnh vực nghiên cứu liên ngành, nằm ở giao điểm giữa ngôn ngữ học, tâm lý học tri nhận và khoa học thần kinh, nhằm giải thích cách con người sử dụng và hiểu ngôn ngữ dựa trên cấu trúc nhận thức và kinh nghiệm sống. Quan điểm trung tâm của ngành này là ngôn ngữ không tách rời khỏi trí tuệ, mà là một phần cấu thành của hệ thống nhận thức con người.

Không giống với các lý thuyết ngôn ngữ hình thức vốn xem ngôn ngữ như một hệ thống ký hiệu độc lập và trừu tượng, ngôn ngữ học tri nhận cho rằng hình thức và ý nghĩa của ngôn ngữ phản ánh cấu trúc tri thức, không gian vật lý, trải nghiệm cảm giác-vận động và môi trường xã hội của người nói. Mỗi đơn vị ngôn ngữ – từ từ vựng đến cú pháp – đều là kết quả của quá trình tương tác giữa tư duy và thế giới.

Theo hướng tiếp cận này, việc phân tích ngôn ngữ phải dựa trên nền tảng của quá trình tri nhận phổ quát, đồng thời thừa nhận tính linh hoạt và sự phụ thuộc vào bối cảnh cụ thể của hành vi ngôn ngữ. Xem thêm: De Gruyter – Handbook of Cognitive Linguistics.

Khác biệt giữa ngôn ngữ học tri nhận và ngôn ngữ học hình thức

Ngôn ngữ học hình thức (formal linguistics) – đại diện bởi lý thuyết ngữ pháp phổ quát của Noam Chomsky – cho rằng năng lực ngôn ngữ là một mô-đun biệt lập, bẩm sinh và vận hành độc lập với các hệ thống nhận thức khác. Trong khi đó, ngôn ngữ học tri nhận phản đối việc tách rời ngôn ngữ khỏi tư duy, nhấn mạnh rằng khả năng sử dụng ngôn ngữ là kết quả của các cơ chế tri nhận chung như ghi nhớ, chú ý, hình ảnh hóa và phân loại.

Các nhà ngôn ngữ học tri nhận như Langacker, Lakoff và Talmy lập luận rằng ý nghĩa không nằm sẵn trong các đơn vị ngôn ngữ, mà được kiến tạo bởi người sử dụng thông qua quá trình gán tri thức, trải nghiệm và mục tiêu giao tiếp vào ngữ cảnh. Điều này dẫn đến sự thay đổi trong phương pháp phân tích: từ phân tích hình thức sang phân tích ý nghĩa theo cách tiếp cận hướng dụng.

Bảng so sánh sau minh họa sự khác biệt giữa hai trường phái:

Thảo luận chi tiết: ScienceDirect – Cognitive vs Formal Approaches.

Các nguyên lý nền tảng của ngôn ngữ học tri nhận

Ngôn ngữ học tri nhận được xây dựng trên ba nguyên lý nền tảng nhằm giải thích cách thức hình thành và sử dụng ngôn ngữ trong đời sống. Các nguyên lý này tạo thành nền tảng lý thuyết nhất quán, định hướng cho phương pháp phân tích dữ liệu ngôn ngữ.

Các nguyên lý gồm:

• Tri nhận mang tính kinh nghiệm (embodied experience): ngôn ngữ được hình thành từ các trải nghiệm thân thể, cảm giác và tương tác vật lý với môi trường.
• Ngôn ngữ mang tính khái niệm (conceptualization): cấu trúc ngôn ngữ thể hiện cách con người tổ chức và xử lý thông tin.
• Ngôn ngữ phụ thuộc vào sử dụng (usage-based): ngôn ngữ không phải là hệ thống tĩnh mà luôn được tái cấu trúc thông qua hành vi sử dụng.

Ví dụ: trong tiếng Anh, cụm từ “get over it” thể hiện một ẩn dụ tri nhận: cảm xúc tiêu cực là một chướng ngại cần vượt qua, phản ánh nguyên lý tri nhận vận động. Công trình tiêu biểu: Lakoff & Johnson (1980), “Metaphors We Live By”.

Vai trò của ẩn dụ tri nhận

Ẩn dụ tri nhận (conceptual metaphor) là cơ chế trung tâm cho phép con người hình dung và lý giải các khái niệm trừu tượng bằng các trải nghiệm cụ thể. Thay vì coi ẩn dụ chỉ là công cụ tu từ, ngôn ngữ học tri nhận xem ẩn dụ là nền tảng tư duy và ngôn ngữ, chi phối cách con người tổ chức tri thức và biểu đạt ý nghĩa.

Ví dụ điển hình:

• “Time is money” → thời gian được hiểu như tài nguyên kinh tế
• “Life is a journey” → cuộc sống là một hành trình với điểm bắt đầu, mục tiêu và chướng ngại
• “Argument is war” → tranh luận được cấu trúc như một trận chiến

Mỗi ẩn dụ gồm hai miền tri nhận: miền nguồn (source domain – cụ thể, dễ hình dung) và miền đích (target domain – trừu tượng, khái niệm). Ẩn dụ được hình thành dựa trên ánh xạ hệ thống giữa hai miền. Các nghiên cứu về ẩn dụ đã được ứng dụng rộng rãi trong ngôn ngữ chính trị, quảng cáo, truyền thông và giáo dục.

Nguồn: University of Chicago Press – Metaphors We Live By.

Lý thuyết khung tri nhận (Frame Semantics)

Lý thuyết khung tri nhận (frame semantics), được phát triển bởi Charles Fillmore, cho rằng ý nghĩa của từ không tồn tại độc lập mà được xây dựng trong một cấu trúc tri thức lớn hơn gọi là “khung” (frame). Khung là một hệ thống nhận thức bao gồm các vai trò, bối cảnh và mối quan hệ có liên quan chặt chẽ đến từ vựng trong quá trình hiểu và sử dụng ngôn ngữ.

Ví dụ, khi nghe từ “mua”, người nghe không chỉ xử lý nghĩa từ vựng đơn thuần mà còn kích hoạt một khung liên quan đến hành động mua bán: người mua, người bán, sản phẩm, giá cả, tiền tệ, và địa điểm. Điều này cho thấy ý nghĩa là quá trình động, được kích hoạt trong đầu người nghe thông qua mạng lưới tri thức có sẵn.

Dự án FrameNet do Đại học California, Berkeley phát triển, là một cơ sở dữ liệu khung ngữ nghĩa được gắn với từ vựng tiếng Anh, minh họa rõ cho lý thuyết này. Xem tại: FrameNet Project – UC Berkeley.

Mô hình sơ đồ hình ảnh (Image Schema)

Sơ đồ hình ảnh (image schema) là những mẫu hình tri nhận cơ bản được hình thành từ trải nghiệm cảm giác – vận động, đóng vai trò như những đơn vị ý nghĩa sơ khai trong ngôn ngữ học tri nhận. Chúng giúp tổ chức nhận thức không gian, thời gian, vật thể và các mối quan hệ nhân quả.

Các sơ đồ hình ảnh phổ biến bao gồm: “CONTAINER” (bên trong/bên ngoài), “PATH” (đường đi), “FORCE” (lực), “LINK” (liên kết). Những mô hình này là nền tảng cho nhiều phép ẩn dụ khái niệm. Ví dụ: khi nói “She is in trouble”, ta đang dùng sơ đồ “CONTAINER” để mô tả trạng thái trừu tượng.

Image schemas không phải là hình ảnh cụ thể, mà là cấu trúc trừu tượng của tri nhận thể chất. Chúng được sử dụng lặp lại trong phát triển nhận thức và cấu trúc ngôn ngữ. Nghiên cứu chi tiết tại Bielefeld University – Image Schemas in Language.

• CONTAINER: in, out, boundary, interior
• PATH: source, trajectory, goal
• FORCE: resistance, compulsion, blockage

Quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy

Ngôn ngữ học tri nhận ủng hộ giả thuyết Sapir–Whorf ở mức độ yếu (weak linguistic relativity), cho rằng ngôn ngữ ảnh hưởng đến cách con người tư duy và nhận thức, nhưng không hoàn toàn quyết định chúng. Khác biệt ngôn ngữ có thể dẫn đến khác biệt trong cách phân loại màu sắc, thời gian, số lượng và các khái niệm không gian.

Ví dụ, người Guugu Yimithirr ở Úc dùng các phương hướng tuyệt đối (Bắc–Nam–Đông–Tây) thay cho từ chỉ không gian tương đối (trái–phải). Do đó, họ có khả năng định hướng rất tốt và tư duy không gian theo hệ tọa độ địa lý. Một nghiên cứu nổi bật tại NCBI – Language, Thought, and Culture cho thấy ảnh hưởng của cấu trúc ngôn ngữ đến hệ thống phân loại và ghi nhớ sự kiện.

Bảng so sánh sau minh họa sự khác biệt tri nhận theo ngôn ngữ:

Vai trò của ngữ cảnh và sử dụng

Ngôn ngữ học tri nhận không xem ngữ nghĩa là một thực thể cố định, mà là một quá trình động, phụ thuộc vào ngữ cảnh giao tiếp cụ thể và trải nghiệm cá nhân. Ý nghĩa được kiến tạo trong quá trình sử dụng, thông qua sự tương tác giữa người nói, người nghe và tình huống giao tiếp.

Điều này trái ngược với cách tiếp cận hình thức vốn chỉ phân tích cấu trúc cú pháp mà bỏ qua vai trò của diễn ngôn và tương tác xã hội. Ngữ nghĩa trong ngôn ngữ học tri nhận là sản phẩm của hành động giao tiếp, trong đó ngữ cảnh (context), ngữ dụng (pragmatics) và tri thức nền (background knowledge) giữ vai trò quyết định.

Ví dụ: từ “bank” có thể được hiểu là ngân hàng hoặc bờ sông tùy thuộc vào ngữ cảnh cụ thể. Do đó, người học ngôn ngữ cần học cả cấu trúc ý nghĩa lẫn cách sử dụng linh hoạt trong ngữ cảnh thực tế.

Ứng dụng trong phân tích ngôn ngữ và giảng dạy

Ngôn ngữ học tri nhận có ứng dụng rộng rãi trong các lĩnh vực như giảng dạy ngoại ngữ, dịch thuật, ngôn ngữ trị liệu, phân tích diễn ngôn và xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP). Khả năng giải thích cấu trúc nghĩa bằng khung tri nhận và ẩn dụ giúp người học hiểu rõ hơn về cách tổ chức tư duy và văn hóa đằng sau ngôn ngữ.

Trong giảng dạy từ vựng, thay vì học thuộc định nghĩa rời rạc, học viên có thể học theo sơ đồ khung hoặc mạng lưới ẩn dụ để hiểu sâu và sử dụng chính xác. Trong NLP, lý thuyết FrameNet được ứng dụng để phát triển chatbot, máy dịch và hệ thống nhận diện ý định trong giao tiếp.

Tham khảo nghiên cứu ứng dụng tại ScienceDirect – Cognitive Linguistics in Language Teaching.

Những thách thức và hướng nghiên cứu mới

Dù đã phát triển mạnh mẽ trong nhiều thập kỷ, ngôn ngữ học tri nhận vẫn đối mặt với những thách thức như sự thiếu thống nhất trong định nghĩa khái niệm, khó khăn trong thiết kế thực nghiệm để kiểm chứng giả thuyết và hạn chế trong tích hợp dữ liệu thực tế. Việc định lượng hóa các yếu tố tri nhận như sơ đồ hình ảnh hay khung ngữ nghĩa vẫn là bài toán mở.

Hiện nay, một hướng phát triển mới là tích hợp ngôn ngữ học tri nhận với các ngành như khoa học thần kinh (neuroscience), khoa học dữ liệu (data science) và trí tuệ nhân tạo (AI) để tạo ra các mô hình ngôn ngữ có thể học được tri nhận. Các nghiên cứu chụp ảnh não (fMRI) đang giúp xác minh vai trò của khái niệm và ẩn dụ trong xử lý ngôn ngữ thực tế.

Các hội thảo và dự án liên ngành đang được điều phối bởi Cognitive Science Society, với mục tiêu mở rộng biên giới tri thức giữa ngôn ngữ, tư duy và công nghệ.